BUJANOVAC, NOVI SAD, PRIŠTINA, SKOPLJE, 18. novembar 2017- Na području Vojvodine, kao i Novog Sada, u službenoj upotrebi je pored srpskog jezika i nekoliko jezika i pisama nacionalnih manjina. Zavisno od opštine do opštine koristi se više jezika, ali najveći procenat u zvaničnoj upotrebi mađarski, a zatim slede slovački, rusinski, rumunski i tako dalje. U samom Novom Sadu, pored srpskog, u upotrebi su i madjarski, slovački i rusinski jezik. Mada skoro svaka opština, pored srpskog ima još neki jezik u službenoj upotrebi, ipak Novi Sad, Temerin, Subotica i nekoliko opština uglavnom na severu Vojvodine, u kojima živi značajniji broj pripadnika madjarske nacionalne manjine, su delovi pokrajne gde se službeni koriste jezici manjina.

Dati jasnu ocenu koliko se postojeći zakoni, kao i niži pravni akti (statuti opština i slično, koji regulišu pitanje službene upotrebe jezika), primenjuju je vrlo teško, ali stoji da se situacija promenila na bolje poslednjih godina. Naime, za vreme SFRJ je skoro pa sve savršeno funkcionisalo i bilo je potpuno normalno da se u sudovima, lokalnim administracijama, pa i u komunikaciji sa pokrajinskim, republičkim i saveznim organima komunicira na jezicima manjina. Ta praksa se, međutim, promenila nakon 1991. godine,  da bi posle promena 2000. godine počela da se ponovo uspostavlja, ali uz izvesne probleme.

JEZIK I PISMO

Sa druge strane, svi naši sagovonici slažu se kada kažu da se pripadnici manjina, i pored toga što mogu da koriste svoj maternji jezik, u velikom procentu odlučuju za srpski kako bi ubrzali postupak pred državnim organima i tako izbegli dodatne troškove.

U novosadskoj palati pravde, gde su smešteni Osnovni, Viši i Apelacioni sud, kao i nadležna tužilaštva, kažu da je pripadnicima nacionalnih manjina obezbedjeno sve što zakoni propisuju.

S druge strane, statistika suda govori da se 90 posto pripadnika nacionalnih manjina zahteva da postupak vodi na srpskom. Strankama su obezbeđeni i prevodioci, tumači na svim jezicima koji se koriste na području ne samo Vojvodine, nego i Srbije. Praksa je pokazala da stranke pred sudom nekad tumače i prevodioce koriste samo za prevodjenje delova dokumenata ili delova rasprave, dok uglavnom sve ostalo prate na srpskom jeziku. Kako kažu u novosadskoj Palati pravde, pripadnici nacionalnih manjina ne koriste značajnije mogućnost da se ceo postupak vodi na njihovom jeziku, a zabelezen je samo jedan takav slučaj poslednjih godina. Tada je predmet bio delegiran u Suboticu, jer u tom trenutku nije bilo dovoljno slobodnih sudija, sudija porotnika, tužioca i ostalog sudskog osoblja potrebnog za vođenje postupka. Što se tiče broja sudija koji su pripadnici nacionalnih manjina, njih ima, ali manje nego za vreme SFRJ, a ukoliko se desi da u nekom sudu nema slobodnog sudije koji poznaje jezik za određeni predmet, on se delegira u najbliži sud iste nadležnosti. Kako su nam ispričali i pojedini advokati, u praksi su primetili da veoma mali procenat pripadnika nacionalih manjina pred sudovima koristi svoje pravo da se obrati na svom maternjem jeziku, a kao glavni razlog navode to što to smanjuje troškove postupka koji se povećavaju zbog prevođenja dokumenata, angažovanja prevodioca i slicno.

– Nisam imao slučaj da je sud odbio da izađe u susret zahtevu pripadnika nacionalne manjine da pred sudom koristi svoj maternji jezik. Mnogo veći problem je to što dolazi do problema prilikom komunikacije sa drugim državnim organima – kaže za Vranjske jedan novosadski advokat koji je tražio anonimnost.

Isto navode i novosadski ombudsman Slaviša Grujić i pokrajinska ombudsmanka Aniko Muškinja Hajnrih, koji kažu da često dolazi do nenamernog kršenja prava manjina u upotrebi jezika i pisma.

Slaviša Grujić kaže da je godinama postojao problem sa time što u matičarskoj službi nisu izdavani dokumenti na jeziku nacionalnih manjina, koji su konačno rešeni pre dve, tri godine i sada više nema pritužbi. Ovde treba napomenuti, da u mnogim opštinama problem sa matičarem bio taj što jednostavno te službe nisu imale odgovarajući softver. Grujić kaže da je njegova služba nedavno posebno proveravala sve gradske službe obraćajući im se na jezicima koji su u upotrebi u Novom Sadu i svaki put je dobijala odgovor na tom jeziku.

– U Lokalnoj upravi rade osobe zadužene za prevođenje, i nije primećeno značajnije kašnjenje u odgovorima i reakciji uprave u slučaju obraćanja na nekom od jezika koji su u službenoj upotrebi u Novom Sadu, u odnosu na to kada se građanin obraća na srpskom. Ima dovoljno prevodioca za sve jezike, eto i naša služba je imala čak slučaj da nam se građani obrate na jezicima nacionalih manjina- priča Grujić.

On navodi da nisu imali ozbiljnije pritužbe i da su žalbe građana rešavane u hodu, jer se radilo o slučajevima kada su službe zbog neažurnosti ili nerada zaposlenih pravile izvesne probleme u komunikaciji sa građanima.

Pokrajinska ombudsmanka Aniko Muškinja Hajnrih kaže da se iz pritužbi građana može videti da se problemi sa korišćenjem maternjeg jezika najčešće javljaju iz nerazumevanja administracije. Ona navodi primer službe Katastra koja nije prihvatala ugovore ako su bili na madjarskom ili nekom drugom jeziku, a pri tome su tražili od građana da sami plate prevode iako je obaveza organa državne uprave da obavi taj posao. Slično je i sa poreskom službom ili PIO fondom, koje nemaju formulare na jezicima manjina. Sagovornica navodi i da ima i drugih problema sa primenom prava o upotrebi jezika i pisma, jer ima i nelogičnosti koji stvaraju probleme. Kaže da u pravosuđu ima sudija koji su pripadnici nacionalnih manjina, koji su čak i na te pozicije došli baš zbog toga što su pripadnici manjinsko naroda, ali da ne poznaju maternji jezik.

– Imali smo slučaj sudije rusinske nacionalnosti, koja je odbila da vodi predmet na rusinskom uz obrazloženje da ne zna rusinski. Ovde je problem što se biraju sudije po nacionalnosti, a ne po tome da li govore taj jezik, a već dugo je kod nas prisutno da pripadnici nacionalnih manjina, posebno u urbanim sredinama, i ne znaju svoj maternji jezik, nego samo srpski – priča pokrajinska ombudsmanka, dodajući da se prilikom izbora sudija mora na ovo obratiti pažnja.

Kao slikovit primer nelogičnosti ona navodi to što bi, npr. u Novom Sadu, gde se pored srpskog koriste još tri jezika, po slovu zakona trebalo da ulične table budu na svim jezicima u službenoj upotrebi.

– Kada bi se to primenilo, zamislite kolike bi table visile sa fasada kuća i zgrada. Ovo je jedna od nelogičnosti koja mora da se reši, a opet govori da, iako imamo pravni okvir koji omogućava da pripadnici nacionalnh manjina koriste svoj jezik i pismo, u praksi postoje značajni problemi-navodi Muškinja.

Prema njenim rečima, problem je i to što pojedini pripadnici manjina u javnoj službi ne poznaju srpski jezik. Naime, kako je pojasnila, sistem obrazovanja je omogućio da pripadnici manjina završe i fakultet i sve vreme koriste svoj jezik i da pri tome nemaju potrebe za srpskim. Ona podseća da je u SFRJ postojao predmet jezik društvene sredine i tada se učio i jezik koji je tu prisutniji, npr Madjari su učili srpski, a Srbi madjarski i slično.

– Sada toga nema, pa imamo situaciju da u nekim naseljima imamo Mađare koji ne znaju srpski jer su celo školovanje prošli na mađarskom, a sa druge strane Srbe koji ne znaju ni reč madjarskog kojeg govore njihove komšije koji su u većem broju prisutni u toj sredini – slikovita je ombudsmanka.

PRAVOSUDjE

Na Kosovu, pokrajini čiju nezavisnost ne priznaje zvanični Beograd i jedan deo međunarodne zajednice, situacija je različita, uz napomenu da smo zbog postizborne blokade institucija, teško dolazili do izjava zvaničnika. Po Zakonu o upotrebi jezika, albanski i srpski jezik su zvanični jezici na Kosovu. Ostali jezici mogu dobiti status zvaničnog na opštinskom nivou – sa istim statusom kao albanski i srpski, ako određena zajednica čini namanje pet posto ukupnog stanovništva u opštini. Izuzev Prizrena, gde zakon o upotrebi jezika daje turskom  status zvaničnog jezika.Ali i pored ove činjenice, sudeći prema statistici do koje smo došli, ali izjavama poznavaoca prilika, često se govori da se pitanje poštovanja jezika, iako ima napretka, nije zadovoljavajuće. Ista situacija važi i u integrisanju zajednica u lokalne i državne institucije. Najbolji primer ove tvrdnje je pravosuđe. Na Kosovu, u sedam osnovnih sudova, Apelacionom i Vrhovni sudu, imenovano je 319 sudija, od kojih samo 18 nisu Albanci ( šest su Srba, devet Bošnjaka, jedan Turčin i dvoje iz zajednice RAE – Romi, Aškalije i Egipćani), kao i 146 civilnih službenika nealbanaca. Valja napomenuti da sa u Zubinom Potoku i Leposaviću, gde su odeljenja Osnovnog Suda u Mitrovici, nisu pod kontrolom Sudskog saveta Kosova. Što se tiče tužilaštva, ovaj sistem funksioniše sa 136 tužilaca. Od tog broja, 129 je Albanaca, dvoje Srba, troje Bošnjaka i dva turčina. Od 398 civilnih službenika koji su zaposleni u sistemu tužilaštva Kosova, 378 su Albanci, 10 Bošnjaka, pet Srba, tri Turčina i dvoje Roma.

Prema ovim institucijama svi nivoi sudova i tužilaštva u zemlji imaju svolje prevodioce za zvanične jezike,  a stranke svih nacionalnosti mogu dobiti bilo koju uslugu uz profesionalnog prevodioca.

– Svi sudovi imaju zaposlene prevodioce na albanskom i srpskom, a osnovni sud u Prizrenu ima i prevodioca turskog jezika – kaže Ajše Ćoraj, portparolka Sudskog saveta Kosova (SSK).

Ekrem Ljutfiu, portparol Tužilačkog Saveta Kosova, kaže da u slučajevima kada stranka zatraži uslugu na nekom drugom jeziku, koji nije zvaničan, onda državno tužilaštvo angažuje prevodioca iz neke druge institucije državnih institucija ili prevodioca sa strane.

Ono što je u holovima institucija vidljivo su dvojezične table, kao i dokumentacija koju stranke podižu na šalterima.

Što se, pak, tiče presuda, na svom jeziku sastavlja ih sudija, a stranka ih dobija na svom. Kao i u Vojvodini, i na Kosovu dolazi do izvesnih tehničkih problema.

Prištinski analitičar Krenar Gaši kaže da Kosovo ima veoma napredan pravni okvir u pogledu upotrebe službenih jezika, ali da problem nastaje kada zakone treba sprovesti u praksi. Srpski jezik ima status službenog na Kosovu na svim nivoima i u očima zakona je potpuno jednak albanskom jeziku, a prema Gašijevim rečima tri su osnovna razloga što postoje problemi sprovođenja pravnih okvira u praksu.

– Kada je u pitanju sprovođenje ovog zakonskog okvira, kao i drugih zakona na Kosovu, situacija nije dobra. Na ovo prvenstveno utiče značajan bojkot državnih institucija od strane srpske zajednice, zbog čega je njena zastupljenost u institucijama nedovoljna. Drugo, administrativni aparat,  i pored zakonske obaveze, nije u potpunosti završio posao oko dvojezičnosti. I treće, možda postoji otpor različitih zvaničnika da se uspostavi administrativni sistem u vezi dvojezičnosti, bilo kao inercija političkih tenzija iz prošlosti, bilo kao posledica neznanja. U slučajevima kao što je funkcionalna pravna i ustavna odredba oko pitanja upotrebe jezika, najbolji način da se to uradi je sistematično i uporno sprovođenje zakona. Konačno, u mnogim slučajevima kosovski Srbi možda nisu upoznati sa svojim pravima – kaže Gaši za Vranjske.

U Osnovnom Sudu u Prištini, na prekršajnom odeljenu, rekli su nam kako su evidentirani neki sofverski problemi oko uplatnica sa srpskom jeziku. Takvih slučajeva je bilo samo kad je referent bio albanske a stranka srpske nacionalnosti. Ali, nakon prijavljivanja slučajeva preduzete su odmah mere i softver se poboljšava.

Da bi integracija i upotreba njihovih jezika bila što bolja, formirana je i Divizija za integraciju u pravosuđe. Taj dokument su septembra 2001.potpisali predstavnici Sudskog Saveta Kosova(SSK) i Ministarstva pravde. Ova Divizija je krajem iste godine integrisana u organizacionu strukturu SKK, odnosno Zakonsko odeljenja SKK-a kao Divizija sudske integracije (DSI). Njen zadatak je da prati odnos prema manjinama u pravosudnom sistemu u skladu sa zakonima, adresira probleme pristupa pripadnika manjina u sistem pravde, prepoznaje slučajeve moguće diskriminacije, prati sistematično sprovođenje zakona o upotrebi jezika i ostalih zakona koji se tiču manjina, a takođe prati i ostale pojave koje su u interesu integracije manjinskih zajednica.

U DSI kažu za Vranjske da je od osnivanja 2011, pa do sada oko 1.500 osoba potražilo njihovu pomoć. U 195 slučajeva stranke su dobile razne usluge konkretne pravne pomoći tokom adresiranja slučajeva u raznim sudskim procedurama. Ukupno 2341 stranka je zatražila informacije i razne usluge preko telefona.

Politički predstavnici Albanaca u Makedoniji kažu da su zadovoljni stepenom integracije u pravosuđu.

KOMPLIKOVANA PROCEDURA

Prema podacima vladinog Direktorata zaduženog za sprovođenje „Ramkovog ugovora“, od 12 članova Republičkog sudskog saveta, tela koje imenuje sudije, četvoro je Albanaca, dok je predsednik iz makedonske zajednice. U Osnovnom sudu u Skoplju Albanci čine 6,5 procenta zaposlenih, a u Višem 12,5. Ovo su, ujedno, dva najveća suda u zemlji. U apelacionim sudovima ima 10,6 procenata Albanaca. Međutim, ovaj broj znatno je veći u sredinama gde Albanci čine većinsko stanovništvo, pa tako u sudu u Tetovu ova zajednica čini 48 procenata.

Blerim Bedžeti, bivši ministar pravde, kaže da je ovo ipak pozitivan trend zapošljavanja Albanaca jer, prema njegovim rečima,  kada je pre šest godina postao ministar  situacija je bila takva da u nekim sudovima  nije bilo skoro ni jednog Albanca.

– Ubeđen sam da će se ovaj pozitivni trend povećanja broja zaposlenih Albanaca i povećanja pravične zastupljenosti nastaviti u čitavom pravosuđu – kaže Bedžeti, funkcioner  Demokratske partije za integraciju (DUI), koja je deo vladajuće koalicije u Makedoniji.

Artan Grubi, šef kabineta predsednika DUI Ali Ahmetija, insistira da upošljenje novih sudija Albanaca ne ide lako i brzo zbog duge procedure, što je po njemu razlog što nema više Albanaca u pravosuđu, među sudijama i tužiocima.

– Da, u poslednjih šest godina ministafr pravde je naš kadar, ali on ne učestvuje direktno u imenovanju sudija. To je zadatak Sudskog saveta. Procedura imenovanja sudija je veoma duga i komplikovana a ja  verujem da će se to tokom vremena promeniti –  kaze Grubi.

Ovaj tekst nastao je u okviru projekta koji je sufinansiran iz budžeta Republike Srbije – Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva