Kako ćete najlakše iznervirati svakog Srbina iz Bujanovca ili Preševa? Pitajte ga da li je iz Preševske doline. Ovako počinje tekst Radomana Irića koji je, iako objavljen pre nekoliko godina u ugašenom nedjeljniku Vranjske i danas aktuelan posebno u svetlu pregovora Beograda i Prištine i sporazuma u Vašingtonu. Bujanovačke prenose tekst uz dozvolu autora

Bujanovac, 9. oktobar 2020.- Odrednica „Preševska dolina“ ne nalazi se ni u jednoj enciklopediji na srpskom jeziku. Ima je u Vikipediji na engleskom – „Presevo valley“, i na albanskom – „Lugina e Presheves“.

Na albanskom označava geografsko područje kome pripadaju opštine Bujanovac i Preševo, gde živi albanska većina. Pojedinci nekada tu uključuju i opštinu Medveđa.

U Vikipediji na srpskom jeziku ova kovanica se povezuje sa „Koalicijom Albanaca Preševske doline – Riza Halimi“, tj. sa izbornom listom Albanaca.

Međutim, kada na Guglu ukucate „Preševska dolina“, dobićete nekoliko stotina odgovora, a većina dolaze od političkih predstavnika Albanaca Bujanovca i Preševa.

Oni su ovaj naziv prvi put upotrebili tokom sukoba na ovom području 2000. godine, što dodatno objašnjava animozitet koji prema njemu gaje Srbi.

Od tada je, na albanskoj političkoj sceni, njegova upotreba postala mnogo više od geografskog sinonima za sve Albance u Srbiji.

PREŠEVSKA KATA
Profesor u penziji dr Momčilo konstatuje da „Preševska dolina“ nije geografski već politički termin.

– Da to objasnim: do 1912. godine, na tom prostoru je postojala Preševska kata (srez), koja je imala svoje geografske celine: Preševsku Moravicu (kotlina Moravice), Karadak (Preševski karadak – planinski venac zapadno od Preševa), Rujan (planina na istoku) i deo Končuljske.

To je dakle tako u geografskoj nauci. Podsetiću da je prof. dr Jovan Trifunovski, veliki makedonski geograf, posle rata objavio knjigu „Preševska Moravica“ u kojoj je pobrojao i opisao sva sela koja tu spadaju. Na nju se nadovezuje Vranjska kotlina u koju se ubraja i bujanovačka sela. Od geografa koji su ovaj kraj izučavali kroz istoriju, ni jedan ne koristi pojam „Preševska dolina“. Dakle, u geografskoj nauci taj pojam ne postoji – zaključuje prof. Zlatanović.

POLITIKA, ELITE, INTERESI…

Kako god bilo, danas područje opština Bujanovac i Preševo, a često i Medveđa, gde žive Srbi, Albanci i Romi, nosi čak četiri naziva.

Najveći broj Albanaca kaže da je to „Preševska dolina“. Oni ekstremni, kojih je najviše u politici, kažu da je to „Istočno Kosovo“.

Za Srbe ovo područje je „jug Srbije“, a za službeni Beograd „jug centralne Srbije“.

Međutim, ni jedna od ovih odrednica nema naučno utemeljenje, ni istorijsko ni geografsko. Sve četiri su, dakle, u službi dnevne politike, političkih elita, njihovih motiva i interesa.

Srbi i Albanci, koji ipak nisu politički eksponirani, u većoj ili manjoj meri slede svoje političke elite. Oni o „Preševskoj dolini“ imaju svoje mišljenje, znaju uglavnom zašto je to tako, a još bolje znaju čemu to služi.

Kujtim Sadriju, predsednik OO Liberalno demokratske partije (LDP) te 2012. godine kaže da je naziv „Preševska dolina“, proizašao iz naroda, jer je Preševo uistinu u dolini.

– Građanima Preševa je bliže da se zovu stanovnici Preševske doline, nego Istočnog Kosova. Ovaj kraj je zaista dolina, a sam termin u politiku je „ubacio“ poslanik Riza Halimi – kaže Sadriju.

Profesor iz Bujanovca Džahid Ramadani, za ovaj pojam traži naučno utemeljenje rekavši da su Albanci geografski naziv „Preševska kotlina“ preveli kao „Preševska dolina“.

– Profesor Mihajlo Kostić u „Vranjskom glasniku“ iz 1969. godine, sliv reke Moravice, naziva „Preševska kotlina“. Srpska reč „kotlina“ na albanski se prevodi kao „lugina“, što znači „dolina“, po kojoj je kasnije prostor Bujanovca i Preševa, na kome žive Albanci, nazvan Preševska dolina – objašnjava.

PREŠEVSKA POVIJA
Pozivajući se na jednog od najvećih makedonskih geografa, prof. dr Jovana Trifunovskog, dr Čedomir Milić geograf, ostavio je uverljiv zapis.
Profesor Trifunovski predeo oko gornjih tokova Tabanovačke rečice i Preševske Moravice, naziva Kumanovsko-preševska povija (nisko poljsko razvođe između slivova Morave i Vardara). Na primeru ove vododelnice koja ne razdvaja, već pravcem sever-jug, prirodno spaja Vranjsko-bujanovačku kotlinu i Kumanovsko polje, upravo se potvrđuje da morfologiju ne zanimaju veštačke međe  i političke izmišljotine. Sam izraz „dolina“ takođe je morfološki potpuno pogrešan, jer je predeo oko Preševa tektonski predisponiran u odsustvu značajnih vodotokova. To su konstatovali Jovan Cvijić, Jovan Hadživasiljević, Vojislav Radovanović, Jovan Trifunovski i Mihajlo Kostić.
Geograf Mihajlo Kostić još jedanput se poziva na pisanje istoričara sa Kosova, Skendera Rizaja.
– Od 1453. do 1687. godine, u oblasti Preševa, Bujanovca i Vranja, nije bilo drugih žitelja, osim slovenskih hrišćana, na osnovu turskih poreskih knjiga deftera, koji tada, na tom području, beleže samo „džizjanske poreske knjige“, a porez – džizju, Turcima su plaćali samo hrišćani. Devedesetih godina 17. veka, u vreme velike seobe Srba, u ovaj kraj pristižu doseljenici muslimani, Albanci, „dukađinska migraciona struja“ – čime se menja dotadašnja etnička slika juga Srbije.

– Nema ničega spornog u ovom imenu. Pojam Preševska dolina upotrebljavan je istina retko od Prvog svetskog rata, a imamo ga kod brojnih autora, pa i kod Jovana Hadživasiljevića. Dobro je što je od poslednjih incidenata 2001. godine počela njegova prava upotreba – kaže Bećiri.

Preševski intelektualac Belgzim Kamberi, kaže da su taj termin aAlbancima „ustupile“ američke diplomate u vreme incidenata 2000-2001. godine.

– Preševska dolina je čisto politički pojam koji su ovde donele američke diplomate sa osnovnim ciljem da bude izbalansirani kompromis između Istočnog kosova i juga Srbije – tvrdi Kamberi.

PROJEKT ALBANIZACIJE JUGA

– „Preševska dolina“ je američki projekt osmišljen u Vašingtonu, koji je u vreme sukoba prihvatila međunarodna zajednica, sa osnovnim ciljem da se ove dve, a možda i tri opštine, lakše integrišu u Kosovo – kaže Nenad Tasić, predsednik OO Srpskog pokreta obnove (SPO) iz Bujanovca.

On inače smatra da je smisao projekta u bržoj albanizaciji celog Bujanovca, kako bi u datom trenutku Kosovo postalo bogatije za dve, odnosno tri srpske opštine.

ĆUSTENDILSKI SANDžAK
Nedavno preminuli Srboljub Stamenković, redovni profesor na katedri za stanovništvo i naselja, a potom i dekan Geografskog fakulteta u Beogradu, ovako je komentarisao upotrebu termina „Istočno Kosovo“.

-Opštine Bujanovac i Pereševo nikada nisu bili u sastavu Kosova, pa ne mogu ni biti tzv „Istočno Kosovo“. I istorijski i prirodno i po geografskom položaju i po gravitirajućim kriterijumima (administrativne, zdravstvene i druge potrebe), te dve opštine pripadaju vranjskom kraju.

Profesor Mihajlo Kostić, autor knjige „Vranjsko-bujanovačka kotlina“, poziva se na radove poznatog istoričara, Albanca, dr Skendera Rizaja, profesora iz Peći. U knjizi „Ubiranje džizje“ iz 1966. godine, profesor Rizaj piše:

– Od druge polovine 15. veka, pa do kraja turske okupacije, kadiluk Vranje sa Preševom je deo Ćustendilskog sandžaka.

Profesor Kostić potom kaže da to isto piše i sarajevski profesor Harun Hadžibegić uknjizi „Glavarina u Osmanskoj državi“, koju je izdao tamošnji Orjentalni institut.

I jedan i drugi, dakle i Rizaj i Hadžibegić, ne pominju Vranje i Preševo kao delove Kosova, čak i u periodu turske vladavine. Osim toga i u morfološkom smislu, područja Bujanovca i Preševa od teritorije Kosova oštro razdvaja Skopska Crna gora.